Oι ιστορικοί μιλάνε για τον Δεκέμβρη του 2008 (1o)

Τον Γενάρη του 2010, ο Όμιλος Μελέτης Ιστορίας και Κοινωνίας (o γνωστός μας ΟΜΙΚ, μια ελπιδοφόρα συλλογικότητα νέων κοινωνικών επιστημόνων, που από το 2006 αναπτύσσει έντονη δράση, συνδυάζοντας τον επιστημονικό με τον πολιτικό προβληματισμό) οργάνωσε την εκδήλωση «Οι ιστορικοί μιλάνε για τον “Δεκέμβρη” του 2008» και ομιλητές τους ιστορικούς Βασίλη Κρεμμυδά (Πανεπιστήμιο Αθηνών), Παρασκευά Ματάλα (Πανεπιστήμιο Κρήτης) και Χρήστο Χατζηιωσήφ (Πανεπιστήμιο Κρήτης). Οι τρεις ομιλητές κλήθηκαν να απαντήσουν σε τρία ερωτήματα που έθεσαν οι οργανωτές:


1. Μπορεί ο ιστορικός της νεότερης ιστορίας να συνεισφέρει στην κατανόηση των σύγχρονων κοινωνικών φαινομένων και με ποιον τρόπο;

2. Ποιος ή ποιοι άξονες συνδέουν το φαινόμενο του Δεκέμβρη του 2008 με το ιστορικό παρελθόν του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού;

3. Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της σύγκρουσης που εκδηλώθηκε με τη μορφή των γεγονότων του Δεκέμβρη;
Οι εισηγήσεις και η ανοιχτή συζήτηση που ακολούθησε περιλαμβάνονται σε έναν τόμο που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις «Ασίνη». Δημοσιεύουμε σήμερα αποσπάσματα από τις τρεις εισηγήσεις. Οι τίτλοι είναι των «Ενθεμάτων», ενώ έχουν απαλειφθεί οι υποσημειώσεις.

Οι εξεγέρσεις και το ξέσπασμα του Δεκέμβρη
του Βασιλη Κρεμμυδα
[Σχόλια και συζήτηση για το άρθρο στο ιστολόγιο των Ενθεμάτων]
[…]. Θα πάω αμέσως, με δυο λόγια πάλι, στο τι ήταν αυτό το πράγμα. Αυτό, δηλαδή, που ονομάσατε εσείς «φαινόμενο». Δεν θα έλεγα τόσο βαρύγδουπη λέξη. Είναι γεγονός ότι διατυπώθηκε ένα αίτημα για κάποια αλλαγή. Αλλαγή σε κάτι. Προφανώς, για μένα, στην κοινωνία. Για μια γενικότερη, δηλαδή, αλλαγή. Εξέφρασε μια χρόνια πίεση προς τη νεολαία, και εκδηλώθηκε με αφορμή μια δολοφονία. Δεν θα το έλεγα «εξέγερση». Γιατί πιστεύω ότι η «εξέγερση» είναι κάτι οργανωμένο, υπάρχει μια κεντρική κατευθυντήρια γραμμή που, με παρεκκλίσεις ή όχι, οδηγεί τα πράγματα. Εδώ, απʼ όσο μπορώ να ξέρω, κάτι τέτοιο δεν υπήρξε. Θα το έλεγα «ξέσπασμα», «ξεσηκωμό», «έγερση», όχι όμως «εξέγερση».
Αυτή η μαθητική έγερση, το ξέσπασμα, θα μπορούσε να είχε κινητοποιήσει την κοινωνία, αν δεν είχε παρέμβει η βία. Η βία που δεν ήταν, όπως ξέρετε, σχεδόν καθόλου, κρατική. Και που, κατά τη γνώμη μου, ίσως πρέπει να τη μελετήσουμε αυτόνομα από τον μαθητικό ξεσηκωμό. Για να ενισχύσω λίγο αυτή την άποψή μου, θέλω να πω ότι, όπως εγώ το είδα, ο συγκεκριμένος ξεσηκωμός είχε μια δυναμική και προμήνυε και διάρκεια. Και η βία που μεσολάβησε αφαίρεσε και από τη δυναμική, και περίπου ακύρωσε τη διάρκεια. Αν το καλοσκεφτούμε, έκτοτε, αφού πέρασε το ίδιο το γεγονός και άρχισε να «κρυώνει», να γίνεται δηλαδή ανάμνηση, θα παρατηρήσουμε ότι μέσα στη σκέψη μας, όταν θέλουμε να το ανακαλέσουμε στη μνήμη μας, πρώτα θα θυμηθούμε τις φωτιές και τις καταστροφές, και μετά το ίδιο το μαθητικό κίνημα (κίνημα θα το ʼλεγα εύκολα). Τώρα, αν είμαστε δέκα, εκατό ή διακόσιοι άνθρωποι που δεν λειτουργούμε μʼ αυτόν τον τρόπο, δεν είναι και σπουδαία συγκομιδή.
Θα πάω τώρα και στο τελευταίο ζήτημα, και ούτως ή άλλως θα τα κουβεντιάσουμε -- γιʼ αυτό και λέω, άλλωστε, τόσο λίγα. Αν έχουμε στη σύγχρονη ιστορία παράλληλο γεγονός. Έχουμε. Πρόκειται για μια όχι μαθητική, αλλά φοιτητική εξέγερση, την οποία την ακολούθησαν και μαθητές. Αυτή ήταν πράγματι εξέγερση, γιατί είχε κεντρική διεύθυνση. Στη δεκαετία του 1950, με αφορμή τον απελευθερωτικό αγώνα στην Κύπρο, οργανώθηκαν διαδηλώσεις επανειλημμένα, με μεγάλη δυναμική, και με μεγάλη διάρκεια. Και με βία. Μόνο που, εκείνη τη φορά, η βία ήταν αποκλειστικά κρατική, δεν προερχόταν από τους εξεγερμένους, και το φοιτητικό εκείνο κίνημα μπόρεσε και να διαρκέσει και να εξεγείρει την ίδια την κοινωνία. Κινητοποίησε, δηλαδή, μια ολόκληρη κοινωνία, την οποία και εξέφρασε τελικά.
Τι σήμαινε αυτή η εξέγερση; Ο απελευθερωτικός αγώνας στην Κύπρο ήταν καταρχήν αντιαποικιακός, ενώ εδώ στην Ελλάδα η κοινωνία δοκίμαζε τις συνέπειες του εμφυλίου πολέμου και την κρατική βία, η οποία είχε αφορμή τον εμφύλιο πόλεμο. Τότε μπήκαν στην ημερήσια διάταξη τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων, τότε άρχισαν να παχαίνουν οι φάκελοι στην ασφάλεια, κ.λπ. Πολλοί απόκτησαν φάκελο μέσα από αυτή τη φοιτητική εξέγερση. Τότε, επίσης, μπήκαν στην ημερήσια διάταξη και οι χαρακτηρισμοί, προκειμένου για νεολαίους: «συμπαθών τον κομμουνισμό», ή, ακόμη χειρότερα, «κομμουνιστής». Δεν εξέφρασε, όμως, εκείνη η εξέγερση μόνο την επιθυμία και της ελληνικής κοινωνίας, στον βαθμό που ήταν δυνατό και παράλληλα, να ταυτιστεί με την εξέγερση της κυπριακής κοινωνίας. Εξέφρασε και μια άλλη πίεση, καταπίεση, μία άλλη βία, την οποία ζούσε το φοιτητικό κίνημα μέσα στα πανεπιστήμια.
Μέσα στα πανεπιστήμια η ασφάλεια είχε εξαπολύσει τους πράκτορές της, τους υπαλλήλους της, μη ένστολους αξιωματικούς και υπαξιωματικούς, οι οποίοι εν τω μεταξύ έβρισκαν και φοιτητές πρόθυμους να βοηθήσουν. Αυτό μέσα στους χώρους του πανεπιστημίου ήταν μία φοβερή βία.

ΑΥΓΗ 05/12/2010

«ΕΟΚΑ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο»!

Αναδημοσίευση άρθρου του Βασίλη Κρεμμυδά από τα ΝΕΑ της 18ης Ιουλίου 2002


Η ΕΟΚΑ και το πρόβλημα της εθνικοφροσύνης
Η υπόθεση του νέου σχολικού βιβλίου Ιστορίας για την Γ' τάξη των Λυκείων προκάλεσε μια ένταση σε επίπεδο ιδεολογικής αντιπαράθεσης για πολλές πλευρές του ζητήματος: ο ρόλος του σχολικού βιβλίου Ιστορίας, ο σκοπός του μαθήματος της Ιστορίας στο σχολείο, η επίσημη, δηλαδή κρατική διαχείριση του ιστορικού γεγονότος στην εκπαίδευση, οι ιδεολογικές χρήσεις της Ιστορίας γενικά και ο κοινωνικός ρόλος της Ιστοριογραφίας, της επιστήμης δηλαδή που μελετά το παρελθόν
ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ: Πέμπτη 18 Ιουλίου 2002

Δόθηκε έτσι και πάλι η ευκαιρία να αναδείξουμε καίρια ζητήματα της πρόσφατης Ιστορίας μας και να τα συζητήσουμε• δυστυχώς, το μέγιστο μέρος των δημοσιευμάτων στον Τύπο αναλώθηκε σε όλα τα άλλα και ελάχιστα στο καθαρά ιστοριογραφικό ζήτημα, την επιστημονική ερμηνεία δηλαδή του ρόλου και της δράσης της ηγεσίας του κυπριακού αγώνα για την ανεξαρτησία και της σχέσης του με την ελληνική κοινωνία και την επίσημη ελληνική πολιτική.
Σε αυτό το ζήτημα αποκλειστικά θέλω να αφιερώσω τη σημερινή επιφυλλίδα μου για δύο λόγους: μέσα από την επιστημονική ανάλυση του γεγονότος προκύπτει τι απ' αυτό και πώς το διδάσκουμε, δηλαδή το «χρησιμοποιούμε» στη σχολική παιδεία - διότι τέτοιο ζήτημα υπάρχει - ώστε η συζήτηση να αρχίσει από κει και πέρα• και, ο δεύτερος λόγος, από μερικά δημοσιεύματα, Κύπριων κυρίως, ιστορικών και μη, αναδύθηκε ένας έντονος, σε βαθμό φανατισμού, εθνικός και εθνικιστικός λόγος που δεν έχει καμία σχέση με τις πραγματικότητες.
Αν ήμουν πιο τολμηρός, θα είχα κάνει μια ανεπαίσθητη αλλαγή σε ένα παλιό σύνθημα και θα είχα τιτλοφορήσει την επιφυλλίδα μου έτσι: «ΕΟΚΑ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο»! Έκανα, ελπίζω, σαφές ότι εκεί κάπου βρίσκεται ένα από τα κλειδιά για την καλύτερη κατανόηση του γεγονότος. Διότι ο συγκεκριμένος ρόλος της ηγεσίας του κυπριακού αγώνα - όχι ο ίδιος ο αγώνας - έχει άμεση σχέση με τις κοινωνικές και πολιτικές πραγματικότητες στην Ελλάδα και με τις νέες διεθνείς στρατηγικές στις οποίες αυτή εντάχθηκε. Ας δούμε τα πράγματα από πιο κοντά.
Πολύ συνοπτικά, όχι επειδή είναι γνωστά σε όλες τους τις διαστάσεις - γιατί δεν είναι - αλλά επειδή δεν έχω τον αναγκαίο χώρο, τα πράγματα εξελίχθηκαν ως εξής: το 1949 τελείωσε ο Εμφύλιος με νίκη της Δεξιάς, της ηττημένης στην Κατοχή και στον Διχασμό της δεκαετίας του 1910• η νικήτρια Δεξιά δεν άρχισε να ασκεί την πλήρη εξουσία παρά μετά το 1952• κατά τη διάρκεια του εμφυλίου οι ΗΠΑ ανέλαβαν την «προστασία» της «ελεύθερης» Ελλάδας• ακολούθησε, το 1953, η ένταξη της χώρας στο ΝΑΤΟ. Σε αυτό το πλαίσιο, με την ελληνική Δεξιά κυρίαρχη και με χαρακτηριστικά άκρας Δεξιάς σε πολλές εκφράσεις της πολιτικής της (και επειδή της ήταν αδύνατο να επιβάλει δικτατορία - δεν είναι του παρόντος), το κυριότερο πρόβλημα άσκησης της εξουσίας, ώστε το δέντρο της νίκης της στον Εμφύλιο να είναι πιο καρποφόρο, ήταν η επιβολή της εθνικοφροσύνης ως κυρίαρχης ιδεολογίας και ως κεντρικού κριτηρίου για τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος: κάθε τι που οι νικητές του Εμφυλίου δεν θεωρούσαν «εθνικό», έπρεπε να εξοστρακιστεί από παντού, πρωτίστως από οποιονδήποτε μηχανισμό παρήγε ιδεολογία ή απλώς ήταν σε θέση να εκπέμψει αντίθετο μήνυμα.
Η εθνικοφροσύνη λοιπόν έπρεπε να κυριαρχήσει ως ενιαίο και συνολικό σύστημα των πολιτικών και κοινωνικών σχέσεων, ως μια μανιχαϊστική, αμερικανικού τύπου, κεντρική ιδέα. Πώς όμως, θα ρωτήσει κάποιος, εμπλέκεται ο κυπριακός αγώνας με τα προβλήματα της Δεξιάς στην Ελλάδα; Για να καταλάβουμε τι ακριβώς συνέβαινε πρέπει να έχουμε υπόψη ότι στα ταραγμένα - και εκρηκτικά - εκείνα χρόνια, όπου η ελληνική κοινωνία εισερχόταν σε νέα φάση προσδέσεων και πιέσεων, κάθε απελευθερωτική κίνηση στην Κύπρο τη συγκλόνιζε και την ξεσήκωνε• οι τεράστιες διαδηλώσεις στην Αθήνα και οι συγκρούσεις με την αστυνομία, συνεχείς και έντονες, δεν ήταν εκδηλώσεις υπέρ της «αυτοδιάθεσης» (κάποτε και υπέρ της «ένωσης») της Κύπρου μόνον• ήταν, ίσως και πρωτίστως, εκδηλώσεις εναντίον των νεοαποικιακών δεσμών, τα οποία με ταχύτατους ρυθμούς οργανώνονταν στην Ελλάδα από τους Αμερικανούς.
Με αυτό τον τρόπο το «κυπριακό», εκτός από πρόβλημα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, έγινε και κεντρικό πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας, με συνολικό αίτημα την αντιαποικιακή απελευθερωτική λύση και γι' αυτήν, μέσω του κυπριακού αγώνα• πρόκειται για ένα αίτημα «αριστερό», σε μια στιγμή που η επιβολή της ιδέας της εθνικοφροσύνης, όπως την περιγράψαμε πριν, ήταν η μόνη οδός για την πλήρη κυριαρχία της Δεξιάς στην Ελλάδα και των ΗΠΑ στην περιοχή και γι' αυτό στο σύστημα της εθνικοφροσύνης έπρεπε να ενταχθεί και ο κυπριακός αγώνας• το αίτημά του όφειλε να είναι «δεξιό» - ένωση με τη «δεξιά» Ελλάδα. Η τοποθέτηση του αρχιχίτη Γ. Γρίβα ως αρχηγού της ΕΟΚΑ έγινε γι' αυτό τον σκοπό και έγινε μέσω των ακροδεξιών παρακρατικών δικτύων που δρούσαν στην Ελλάδα και στην Κύπρο: όλα έπρεπε να είναι και να φαίνονται «εθνικά»• «εθνικός αγώνας», «εθνική υπόθεση» κ.λπ. Ό,τι δεν ήταν «εθνικό» στην Κύπρο έπρεπε να εξοβελιστεί από τον αγώνα για απελευθέρωση• το αντίθετο θα είχε τα ανάλογα αποτελέσματα στην Ελλάδα, για την κοινωνία της και τις νέες διεθνείς σχέσεις της.
INFO
Ο Βασίλης Κρεμμυδάς είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.