Μια (μαρξιστική ) ιστορία που αντέχει στο χρόνο

"Ο μαρξισμός δεν επιδιώκει να κάνει κήρυγμα στους πιστούς, στους οποίους θα αποκαλύψει την απόλυτη γνώση με τη μορφή εντολών ή δογμάτων, αλλά να στρέψει την προσοχή του ανθρώπου πάνω στη φύση και στην ιστορία, πάνω στη δημιουργική του δύναμη, στη διαλεκτική της ιστορικής διαδικασίας που ο ίδιος δημιούργησε.»

ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΧΡΥΣΗ

(Εικόνα του Alfons Kiefer)

ΠΡΕΝΤΡΑΓΚ ΒΡΑΝΙΣΚΙ, Ιστορία του μαρξισμού, μετάφραση: Μυρσίνη Ζορμπά, εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2008 (1976), τόμοι Α΄+ Β΄, σσ. 504+638


Τριάντα και πλέον χρόνια μετά την πρώτη έκδοσή του στα ελληνικά από τον εκδοτικό οίκο «Οδυσσέας», σε μετάφραση της Μυρσίνης Ζορμπά, επανακυκλοφόρησε πρόσφατα στη χώρα μας, η κλασική πλέον Ιστορία του μαρξισμού του Πρέντραγκ Βρανίτσκι (1922-2002), ενός από τους βασικούς συντελεστές της γιουγκοσλαβικής Σχολής της Πράξης και της ομώνυμης περιοδικής της επιθεώρησης, δυναμικής εκδοχής ενός μαρξιστικού ανθρωπισμού, που άνθησε ιδιαίτερα στις δεκαετίες του 1960 και 1970.
Όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο Βρανίτσκι, το έργο ολοκληρώθηκε στην πρώτη μορφή του στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και εκδόθηκε το Φεβρουάριο του 1962, ενώ για τη νέα έκδοσή του, που παραδίδεται και πάλι στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, ο συγγραφέας εργάστηκε έως το τέλος του 1968.
Η αρχιτεκτονική δομή της Ιστορίας του μαρξισμού χαρακτηρίζεται από τη λιτότητα των γραμμών της. Χωρίζεται σε πέντε μέρη, αρχής γενομένης από αυτό που αναφέρεται στις ιδέες του Marx και του Engels, τη διακριτή θεωρητική πορεία του οποίου σε σχέση προς εκείνη του Marx φροντίζει να αναδείξει ο ίδιος ο Βρανίτσκι. Το δεύτερο μέρος του έργου είναι αφιερωμένο στο μαρξισμό, όπως αυτός αναπτύσσεται σε επιμέρους ρεύματα, στο πλαίσιο, ή σε συνάρτηση έστω, με τη συγκρότηση και λειτουργία των δύο πρώτων Διεθνών. Σε αυτό το μέρος βρίσκουν τη θέση τους, μεταξύ άλλων, η κριτική παρουσίαση του μαρξισμού, όπως αυτός εξελίσσεται στη Γερμανία των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, η θεωρητική και πολιτική παράδοση του λεγόμενου αυστρομαρξισμού, αλλά και ο πλούτος του ρωσικού μαρξισμού, με ιδρυτική μορφή αυτή του Πλεχάνοφ. Το τρίτο μέρος του έργου είναι αφιερωμένο αποκλειστικά στην ιστορία των ιδεών του Λένιν και στην καθοριστική συμβολή του μπολσεβίκου ηγέτη στην ανάπτυξη ενός μαρξισμού που έθεσε τις βάσεις για την αντιμετώπιση των μεγάλων προβλημάτων της εποχής του και της δικής μας. Πρόκειται για μια μείζονος σημασίας θεωρητική και, σε τελική ανάλυση, πολιτική διαδικασία που, ωστόσο, σύμφωνα με το Βρανίτσκι, διαστράφηκε στην πορεία της και ανακόπηκε βίαια από το σταλινισμό.
Την πολυκύμαντη πορεία του μαρξισμού κατά την περίοδο της Τρίτης Διεθνούς παρακολουθεί και αναλύει ο συγγραφέας στο τέταρτο μέρος της μελέτης του, όπου βρίσκουν τη θέση τους κεφάλαια αφιερωμένα σε κορυφαίες θεωρητικές και πολιτικές προσωπικότητες, όπως ο Lukàcs, ο Korsch, ο Gramsci, ο Μπουχάριν, ο Τρότσκι κ.ά. Είναι σε αυτό ακριβώς το μέρος, όπου ο Βρανίτσκι αναπτύσσει την ευέλικτη, αλλά και καταλυτική ταυτόχρονα κριτική του απέναντι στον Στάλιν και τη σταλινική αντίληψη του κομμουνισμού.
Το πέμπτο και τελευταίο μέρος του βιβλίου έχει το χαρακτηριστικό τίτλο «Ο μαρξισμός σήμερα». Πρόκειται για μια κριτική επισκόπηση και διεισδυτική αναφορά στις περιπέτειες της διαλεκτικής του εφαρμοσμένου μαρξισμού, σε χώρες όπως η Πολωνία, η Τσεχοσλοβακία και η Κίνα, από τη μία πλευρά, αλλά και του λεγόμενου δυτικού μαρξισμού, σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης, όπως η Γαλλία και η Ιταλία, από την άλλη. Στο μέρος αυτό, δημιουργείται ενίοτε η [ψευδ]αίσθηση ότι η μελέτη του Βρανίτσκι χάνει τη γείωσή της στη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα. Οι δραματικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών, με χαρακτηριστικότερη, ίσως, την κατάρρευση των καθεστώτων του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού», ανέτρεψαν, όντως, στο επίπεδο των πραγματολογικών δεδομένων, ένα μέρος του πλαισίου, μέσα στο οποίο συνέταξε και ενέταξε τη μελέτη του ο συγγραφέας της Ιστορίας του μαρξισμού. Κι όμως, οι ιστορικές αυτές ανατροπές όχι μόνο δεν κλονίζουν τον πυρήνα του έργου, αλλά, με έναν, φαινομενικά και μόνο, παράδοξο τρόπο, συμβάλλουν στην ανάδειξη του βαθύτερου νοήματος και των συμπερασμάτων του. Και τούτο διότι ο Βρανίτσκι, και ως μέλος του ευρύτερου θεωρητικού ρεύματος της Σχολής της Πράξης, διείδε και ανέδειξε έγκαιρα τις παραμορφώσεις του «σοσιαλισμού που γνωρίσαμε». Η ιστορία του μαρξισμού, που μας παρέδωσε στην οριστική της μορφή πριν σαράντα περίπου χρόνια, δεν αφορούσε μόνο το παρελθόν, αλλά το παρόν και το μέλλον του μαρξισμού, ως αντικειμένου διαρκούς και συστηματικής παραμόρφωσης από τις κατά τόπους σταλινικές γραφειοκρατίες και όχι μόνο.
Με αυτή την έννοια, άλλοτε με άμεσο και άλλοτε με έμμεσο τρόπο, ο συγγραφέας μεταφέρει την ανάλυσή του από το φαινομενολογικό επίπεδο της ιστοριογραφίας των γεγονότων, των προσώπων και των ρευμάτων, στο βαθύτερο, ουσιαστικό επίπεδο μιας Φιλοσοφίας της Ιστορίας, εκεί όπου συναντά το μαρξισμό όχι ως παρωχημένη απολογητική ιδεολογία, αλλά ως σύγχρονη κριτική τόσο της καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων, όσο και των «σοσιαλιστικών καθεστώτων». Ο Βρανίτσκι αγωνιά και μάχεται˙ δεν εφησυχάζει, αλλά και δεν μας επιτρέπει να εφησυχάσουμε όσον αφορά το μέλλον του σοσιαλιστικού εγχειρήματος: «Η φάση του σταλινισμού δεν έχει ακόμη ξεπεραστεί εντελώς. Η μαρξιστική σκέψη δεν πρέπει να ξεχνάει ποτέ τη φάση αυτή, για να ξέρει πάντοτε τι δεν πρέπει να είναι μια θεωρία» (τ. Β΄, σ. 586)
Εν τέλει, σε αυτή τη συγγραφική στάση, καθώς και στο μήνυμα της εγρήγορσης που εκπέμπουν οι σελίδες του βιβλίου, έγκειται η διαχρονικότητά του, η σημασία του και για τη δική μας εποχή. Από την πλευρά του, ο στρατευμένος αναγνώστης ωθείται να αναγνωρίσει ότι ο μαρξισμός, συνεκτικός, αλλά και μεστός εσωτερικών εντάσεων ταυτόχρονα, όπως τον προτείνει και τον υπερασπίζεται ο Βρανίτσκι, δεν είναι αυτός της βεβαιότητας των σιδερένιων ή γρανιτένιων νόμων της Ιστορίας, αλλά εκείνος της διαρκούς και εμμενούς κριτικής των ταξικών κοινωνιών, κριτικής χωρίς την οποία η κοινωνική απελευθέρωση δεν μπορεί να μετατραπεί από αφηρημένη σε συγκεκριμένη δυνατότητα:
«Τα κύρια στοιχεία για την κατανόηση των αποφασιστικών διαδικασιών της σύγχρονης ιστορίας προσφέρονται σήμερα από το μαρξισμό, από ένα μαρξισμό όμως που δεν έχει χάσει την ουσιαστική διαλεκτική του διάσταση, το κριτικό του πνεύμα. Κριτικό πνεύμα όχι μόνο απέναντι στην αστική κοινωνία, αλλά και απέναντι σε κάθε κοινωνία, περιλαμβανομένης και της σοσιαλιστικής. Και η ιστορία επίσης έχει στην ουσία κριτικό χαρακτήρα, και η ιστορική κίνηση είναι η κριτική κυριαρχία πάνω σε συγκεκριμένες σχέσεις και φάσεις. Στη σύμφυτη κριτική της ιστορικής διαδικασίας πρέπει να αντιστοιχεί μια κριτική θεωρία.
Ο μαρξισμός δεν επιδιώκει να κάνει κήρυγμα στους πιστούς, στους οποίους θα αποκαλύψει την απόλυτη γνώση με τη μορφή εντολών ή δογμάτων, αλλά πρέπει να στρέψει την προσοχή του ανθρώπου πάνω στη φύση και στην ιστορία, πάνω στη δημιουργική του δύναμη, στη διαλεκτική της ιστορικής διαδικασίας που ο ίδιος δημιούργησε.» (τ. Β΄, σσ. 590-591)

Ο Αλέξανδρος Χρύσης διδάσκει Φιλοσοφία της Ιστορίας και Ιστορία των Ιδεών στο Πάντειο Πανειστήμιο