Το ιδεολόγημα του «ελληνοχριστιανικού» πολιτισμού

Ενα άρθρο της ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΣΧΙΝΑ που δημοσιεύτηκε στην Ελευθεροτυπία στις 26-03-2005

Τον ρόλο των κληρικών στην Ελληνική Επανάσταση εξήρε ξανά, ο (τότε) αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος.
Οχι μονάχα επειδή πάντοτε η επίκληση ενός ένδοξου παρελθόντος παρηγορεί για τις οδύνες του παρόντος, αλλά κυρίως γιατί με αυτές τις κορόνες ο ομιλών επικυρώνει και εξαίρει το ιδεολογικό εκείνο σχήμα του οποίου είναι διακεκριμένος εκφραστής: τον «ελληνοχριστιανικό» πολιτισμό μας.
Κάθε ιστορία χρειάζεται τον ενοποιητικό μύθο της -όλες οι εθνικές ιστορίες εκφράζονται με αφηγηματική μορφή. Κι όλες αναπαρίστανται με την κατασκευή ενός συλλογικού υποκειμένου -του ζωντανού έθνους-, τη μοίρα του οποίου παρακολουθούμε να εκδιπλώνεται μέσα από μια περιπετειώδη, συναρπαστική αφήγηση, η οποία υφαίνει όχι μόνο τη διαχρονική υπόστασή του, αλλά και την τρέχουσα ταυτότητά του. Το "έθνος" ως ένα τέτοιο υποκείμενο είναι εξ ορισμού ηρωικό. Ακολουθεί έναν δρόμο μονάχα: αυτόν της αέναης ανέλιξης και ανάτασης προς το μέλλον, προς την πρόοδο, την τελείωση και την αθανασία. Ο ήρωας της δικής μας εθνικής αφήγησης -το ελληνικό έθνος- για να συγκροτηθεί ως ενιαίο ιστορικό υποκείμενο έπρεπε να ενταχθεί σ' αυτήν ακριβώς τη συνέχεια, διατρανώνοντας τη διαχρονική «ουσία» του. Ηταν αναγκαίο, λοιπόν, να εφευρεθεί μια νέα εθνική «παρελθοντολογία», που θα κάλυπτε τα κενά, θα πρότεινε τους κύριους άξονες μιας πειστικής ιστορικής πλοκής και θα ενέτασσε ένα μέχρι τότε άμορφο σύνολο μνημών, μνημείων και ιδεών σε ένα ευθύγραμμο αφηγήσιμο ιστόρημα. Ηταν απαραίτητο να συναρμολογηθεί ένα σώμα, με τις δυσμορφίες του, έστω. Υπάρχουν τρόποι να τις καλύψει κανείς. Υπάρχουν τα λαμπερά ενδύματα, η ρητορεία, η αποχαυνωτική παράθεση υπερθετικών -βελόνι και κλωστή η καπηλεία λαϊκών αγώνων και θυσιών, επιδέξια ραφή η υπεξαίρεση ατομικών αισθημάτων και χειρονομιών. Πίσω από αυτή τη φανταχτερή φορεσιά κρύβεται μια αλλοπρόσαλλη κατασκευή που καμώνεται τη συμπαγή και ενιαία, ενώ σπαράσσεται από εσωτερικές εντάσεις και αξιακές αντιθέσεις.

Ο Ελληνας πολίτης είναι ο μόνος ίσως στην Ευρώπη που αναγνωρίζει στην ταυτότητά του, πλάι στα κοσμικά, και θρησκευτικά στοιχεία. Γιατί ο καθολικισμός δεν είναι προϋπόθεση της γαλλικής εθνικής ταυτότητας, ούτε ο προτεσταντισμός της γερμανικής, ενώ η Ορθοδοξία συνιστά, στα καθ' ημάς, απαραίτητη προϋπόθεση.
Να ο λόγος για τον οποίο ακόμα και σήμερα η Ελλάδα είναι η μόνη ευρωπαϊκή χώρα όπου δεν έχει καταστεί δυνατή η θεσμική ολοκλήρωση του χωρισμού Εκκλησίας και κράτους. Ολα τα ελληνικά Συντάγματα επαναλαμβάνουν περίπου ταυτόσημα διατάξεις από τις οποίες προκύπτει μια «ιδιαίτερη» και «προνομιακή» σχέση ανάμεσα στην Ορθοδοξία και το έθνος. Αυτήν ακριβώς τη σχέση θέλησε να υπενθυμίσει ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, με την ευκαιρία των εορτασμών για την εθνική «παλιγγενεσία», επιβεβαιώνοντας, για μια ακόμη φορά, τις εθνικοθρησκευτικές του θεάσεις, οι οποίες ταυτίζουν την Ορθοδοξία με την Ελλάδα, και το έθνος με το Γένος. Και φυσικά, την ανέξοδη ρητορεία του, που προσεταιρίζεται τον ανώνυμο ηρωικό παπά, με το ντουφέκι κρυμμένο κάτω από τα ράσα και το μπουρλότο έτοιμο, και αποσιωπά τα «απατεών» και «εξωλέστατος» με τα οποία στόλιζε τον Παπαφλέσσα ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ή τους αφορισμούς που εκτόξευε η επίσημη Εκκλησία επί της κεφαλής των «απονενοημένων φυγάδων και αποστατών», των «παραβατών θείων νόμων και κανονικών διατάξεων», όπως ονόμαζε τους αγωνιστές.

Ευτυχώς που τα σημερινά παιδιά δεν υποχρεώνονται πια στις γιορτές του σχολείου να απαγγέλλουν εκείνο το αμίμητο στιχούργημα του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη «Καλόγερε, τι καρτερείς, κλεισμένος μες το Κούγκι», ούτε να αναπαριστάνουν, πλάι σε ετοιμόρροπα σκηνικά από φελιζόλ, «κρυφά σχολειά» που ποτέ δεν υπήρξαν.