Σύγχρονη Ιστορία "Ο Καρλ Μαρξ ήταν σωστός;"

Αποσπάσματα από άρθρο του Τάσου Γιαννίτση που δημοσιεύεται στο ΒΗΜΑ. 02/11/2008

Οι «Times» του Λονδίνου της 21ης Οκτωβρίου φιλοξενούσαν αφιέρωμα με τίτλο «Επιστρέφει». Η διεθνής ύφεση και η «επιστροφή» του κράτους στην οικονομία γεννούν και πάλι το ερώτημα: Ο Καρλ Μαρξ ήταν σωστός;
Η πολλαπλή κρίση της παγκόσμιας οικονομίας οδήγησε σε μια αναβίωση του ενδιαφέροντος για τα κείμενα και τις ιδέες του Μαρξ. Οταν ο Bernd Debusmann, γράφει ότι «ο καπιταλισμός όπως τον γνωρίζαμε πνέει τα λοίσθια, και όσοι, όπως ο Μαρξ, προέβλεπαν ότι αποτελεί κίνδυνο για το παγκόσμιο σύστημα, παίρνουν σήμερα την εκδίκησή τους», τότε ο Μαρξ είναι παρών.
… Στη θεωρία του Μαρξ, οι κρίσεις προκαλούνται από μια υπερσυσσώρευση κεφαλαίου στην «παραγωγική σφαίρα», η οποία οδηγεί σε πτώση του ποσοστού κέρδους. Το χρηματοοικονομικό σύστημα δεν έχει μεγάλο βάρος στην ερμηνεία αυτή. Ποιες είναι οι ιδέες που επαναφέρουν τον Μαρξ στην επικαιρότητα;
Κατ' αρχάς η κεντρική ιδέα ότι το καπιταλιστικό σύστημα εμπεριέχει εγγενείς μηχανισμούς που λειτουργούν αυτοκαταστροφικά και προκαλούν βαθιές κρίσεις. Η θέση ότι η μεγιστοποίηση του κέρδους από τους καπιταλιστές ως μεμονωμένα άτομα μπορεί να συντελείται, αλλά και να οδηγεί σε αποτυχία το σύστημα ως σύνολο, έχει πολύ πιο ισχυρές αντιστοιχίες στη σημερινή πραγματικότητα, απ' ό,τι η κυρίαρχη ιδεοληψία, στην οποία οι έννοιες της αποτυχίας των αγορών και της κρίσης δεν έχουν θέση.
Κατά βάση, η σημερινή κρίση κάνει εμφανή τη διάσταση μεταξύ νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, που φανατικά υποστηρίζει την αυτορρύθμιση των αγορών και αρνείται την κρατική παρέμβαση, με την πραγματικότητα που βιώνουν εκατομμύρια πολίτες. Από την κρίση της ΝΑ Ασίας το 1997, της Αργεντινής το 1999 - 2000, μέχρι τη σημερινή κρίση, τέσσερα στοιχεία γίνονται εμφανή: ότι η παγκοσμιοποίηση των χρηματοοικονομικών αγορών είναι η πλέον επικίνδυνη, αφού περιοδικά αποσταθεροποιεί τμήματα ολόκληρα της παγκόσμιας οικονομίας, ότι η αποσταθεροποίηση αυτή αποκτά «συστημικό» χαρακτήρα, ότι από εθνική - περιφερειακή μετατράπηκε σταδιακά σε παγκόσμια κρίση, και ότι οι μορφές κινδύνου που συνεπάγεται η απορρύθμιση του χρηματοοικονομικού συστήματος είναι πολιτικά αποδεκτές, αν όχι και επιδιωκόμενες, από ισχυρά κέντρα εξουσίας, και δεν αποτελούν απλώς αποτέλεσμα κάποιων «τεχνικών αδυναμιών», που διέλαθαν την προσοχή των εποπτικών αρχών. Οι αγορές μπορεί «να τρέχουν πιο γρήγορα από τις εποπτικές αρχές» για κάποιους μήνες, αλλά όταν για χρόνια οι εποπτικές αρχές αδρανούν, τότε σημαίνει ότι δεν έχουμε απλώς αδυναμία πρόβλεψης. Εχουμε αποδοχή ή ανοχή των κοινωνικών κινδύνων και των κινδύνων αποτυχίας της αγοράς από εκείνους, που επιφορτίστηκαν να διασφαλίζουν τη σωστή λειτουργία της. Η κοινωνία βλέπει επίσης ότι πίσω από την κρίση και την αντιμετώπισή της συντελείται μια τεράστια αναδιανομή εισοδήματος, που επίσης αποτελεί κεντρικό στοιχείο της μαρξιστικής θεωρίας. Το αν επιστημονικά η αναδιανομή αυτή αντιστοιχεί στη μαρξιστική έννοια της υπεραξίας ή όχι, ελάχιστα απασχολεί. Η επιστροφή του Μαρξ στηρίζεται στις εξής τρεις διάχυτες διαπιστώσεις:
* η αγορά δεν αυτορρυθμίζεται,
* η αγορά γίνεται όχημα, μέσω του οποίου, με τη στήριξη του κράτους, λειτουργούν ισχυροί αναδιανεμητικοί μηχανισμοί, οι οποίοι αποσπούν μαζικά σε όφελος του χρηματικού κεφαλαίου πλούτο που παράγεται στην πραγματική οικονομία και
* οι λειτουργίες αυτές της αγοράς δημιουργούν κρίση στο σύστημα συνολικά.
Για μεγάλο διάστημα, οικονομική θεωρία και φιλελεύθερες ιδεολογίες ταύτισαν την αγορά με τον ορθολογισμό. Οι ορθολογικές προσδοκίες, οι ορθολογικές συμπεριφορές, ο ορθολογισμός του αυτοματισμού της αγοράς κυριαρχούσαν στο θεωρητικό και επικοινωνιακό επίπεδο. Οτι αυτό ήταν λάθος είχε επισημανθεί από όλες τις κριτικές (μαρξιστικές ή όχι) θεωρήσεις. Η αντιμετώπισή τους από το κυρίαρχο ρεύμα σκέψης - και συμφερόντων - ήταν σταθερά υπεροπτική και απαξιωτική. Οτι, στο θέμα αυτό, η υπεροψία βοηθήθηκε από τα μεγάλα λάθη όσων στο όνομα μιας αριστερής ιδεολογίας μετέτρεψαν το κράτος σε ένα διεφθαρμένο και αντιπαραγωγικό μόρφωμα, θα έπρεπε επίσης να είναι εμφανές.
Η σημερινή κρίση απέδειξε (για άλλη μια φορά) ότι η ανεξέλεγκτη λειτουργία των αγορών έρχεται σε σύγκρουση με το συλλογικό συμφέρον. Η ανάλυση του Μαρξ για τις εγγενείς αντιφάσεις του καπιταλιστικού συστήματος κινείται σε μια παρεμφερή λογική. Ομως, άλλο η θεωρία και άλλο η πράξη. Η επόμενη βέβαιη κρίση - κρίση περιβαλλοντική, πιθανώς και ενεργειακή - επιβεβαιώνει την κυριαρχία του ανορθολογισμού απέναντι στην ορθολογικότητα στη λειτουργία των κοινωνιών μας.
Επανήλθε και ο Κέινς. Η ύφεση που διαγράφεται κάνει αναγκαστική την επιστροφή σε πολιτικές κεϊνσιανού τύπου που, απαιτούν ένα πολύπλοκο πολιτικό μάνατζμεντ πολλαπλών οικονομικών, κοινωνικών και διαρθρωτικών σχέσεων, οι οποίες δεν φαίνεται να έχουν γίνει αντιληπτές. Οι σημερινές παρεμβάσεις, με τις πληρωμές τόκων που θα ακολουθήσουν, θα έχουν σοβαρές επιπτώσεις στη διανομή του εισοδήματος, στις δαπάνες κοινωνικής προστασίας και για επενδύσεις, ιδιαίτερα σε χώρες με ήδη υψηλό δημόσιο χρέος (όπως η Ελλάδα). Ο συνακόλουθος κίνδυνος μιας αποσταθεροποίησης του κράτους, ως κεντρικού μηχανισμού που διασφαλίζει συλλογικές αξίες, είναι ορατός. Η κοινωνία κατανοεί και φοβάται. Τότε, θεωρητικές αναλύσεις, όπως η μαρξιστική ανάλυση, που επικεντρώνονται στις κοινωνικές αντιθέσεις και σε κρίσεις, είναι αναπόφευκτο να επανέρχονται στο προσκήνιο.